قسمت چهارم
قصه حضرت آدم در سوره مبارکه «طه» (فراموشی ذکر و یاد خدا سبب مشقت دنیا و آخرت)
سوره «طه» بر اساس روایات در رده چهل و پنجم بعد از سوره «مریم» و قبل از سوره «الواقعة» قرار گرفته است ،معرفت ۱۳۸۰ ، ص ۹۰ ؛ بهجت پور (۱۳۹۲ ، ص ۳۴۵) این سوره بین سال‌های هفتم و یازدهم بعثت نازل شده است که سالهایی پر اختناق برای تبلیغ دین بوده است و تعداد اندکی به اسلام ایمان آوردند.
غرض این سوره تذکر و یادآوری از راه انذار است طباطبایی، ۱۳۷۸، ج ۱۴، ص ۱۶۳) و با دلجویی از رسول خدا (ص) شروع میشود تا جان خود را در واداشتن مردم به قبول اسلام به سختی نیندازد؛ زیرا قرآن تنزیلی است الهی که مردم را به خدا و آیات او تذکر می‌دهد خواه پند بگیرند و خواه نگیرند (طه: ۸(۱) و در ادامه روشهای مختلفی برای هشدار انسانها به کار برده است نظیر بیان داستان حضرت موسی (ع)، هشدار دادن نسبت به عاقبت افعال در رستاخیر و یادآوری پیامدهای غفلت از یاد خدا اینجاست که به مناسبت بحث داستان حضرت آدم (ع) را بیان میکند و پیامد بی توجهی حضرت آدم و حوا را نسب به امر الهی یادآوری میکند.
قصه حضرت آدم در این سوره با اشاره به عهدی که خداوند از آدم گرفته نهی از خوردن درخت که در سوره الاعراف چنین آمده است: «لا تَقْرَبا هَذِهِ الشَّجَرَةَ») گرچه آدم خیلی زود آن را فراموش کرده است و عزمی‌برای پایبندی بر سر پیمانش نیافته است - شروع میشود سپس به بیان اغوای وی توسط شیطان با برخورداری از وسوسه فرمانروایی جاودانه میپردازد و غفلت آدم از یاد خدا که باعث شد او و همسرش به مشقت گرسنگی و برهنگی در دنیا دچار شوند.
تفاوتی که در بیان این بخش از قصه حضرت آدم با سوره قبلی «الاعراف» دارد در این است که افعال در این آیات به صورت مفرد بیان گردیده ؛ «فنسی»، «فتشقی» «أَلا تَجُوع فیها وَ لا تَعْرى» ، «لا تَطْمَوا فیها وَ لا تَضْحى» ، «فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ»، «فَعَصَى» و «ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ» و مخاطب این آیات حضرت آدم به تنهایی است؛ بدین جهت که عهد مذکور بر آدم نازل شد و روی سخن با او بود (همان، ص ۳۰۹)
بیان ویژگیهای زندگی بهشتی مانند عدم گرسنگی ،تشنگی برهنگی و سختی در آن اولین عنصر جدیدی از داستان حضرت آدم است که در این سوره آمده با توجه به این که خوراک و پوشاک از ضروری ترین نیازهای انسان است. خداوند وجود همه آنها را در بهشت به آدم یادآوری کرده و نیز بیان فرموده است که استفاده از این نعمتها بدون وسیله و زحمت امکان پذیر است علت ذکر این نعمتها در بهشت با نفی و نقیض آنها که گرسنگی و برهنگی و تشنگی و سوزش آفتاب است این است که خداوند گوش آدم را با این رنج‌ها که وی را از آنها بر حذر داشته آشنا سازد تا از هر چه سبب پیدایش این گونه مشقت‌ها میشود خود را بر حذر دارد طبرسی ۱۳۷۲ق، ج ۴، ص ۱۲۳).
دومین عنصر جدید این داستان که این سوره بیانگر آن شده است، چگونگی فریب آدم و حوا توسط ابلیس است؛ شیطان با وعده رسیدن به دو موهبت جاودانگی و میل به کمال و فرشته گونه بودن آن دو را وسوسه کرد و به خداوند سوگند یاد نمود که قصدی جز خیرخواهی ندارد. در نتیجه کششهای مشروع فطری و سوگند شیطان آدم و حوا عهد الهی را فراموش کرده و به درخت ممنوعه نزدیک شدند.
سومین عنصر جدید داستان حضرت آدم در این سوره بیان رسیدن ایشان به مقام اجتبا بعد از توبه است و به همین دلیل همه علماء معتقدند که قضیه خوردن حضرت آدم (ع) از میوه ممنوعه قبل از رسیدن ایشان به مقام نبوت است.(آل غازی، ۱۳۸۲ق ج ۲، ص ۲۲۵). «اجتباء از ماده جبایت به معنای جمع آوری کردن است فراهیدی ۱۴۱۰ ق، ج ۶، ص ۱۹۲؛ ابن منظور، ۱۴۱۴ ق، ج ۱۴، ص ۱۳۰) اجتباء و برگزیدن یک بنده توسط خدا به این معناست که او را به فیض الهی خود اختصاص داده در نتیجه انواع نعمتها خود به خود و بدون زحمت به سویش سرازیر میگردد( طباطبایی، ۱۳۷۸، ج ۷، ص۳۴۲) بنا بر این معنا است که تفرع جمله «فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی» بر آن به خوبی روشن میشود گویا او را دارای اجزایی فرض کرده که آنها را از اینجا و آنجا جمع آوری نموده بعد از آنکه متفرق بودند در یک جا گرد آورده و سپس به او رجوع کرده و هدایتش نموده و به سوی خود به راهش انداخته است ،همو، ج ۱۴، ص ۲۲۳)
با اینکه توبه آدم پذیرفته شد اما بازگشت به حال نخستین امکان پذیر نبود و لذا خداوند به او و حوا دستور داد هر دو و همچنین شیطان از بهشت به زمین هبوط کنند در حالی که دشمن یکدیگر خواهند بود در واقع این عهد جدید خدا با آدمیان بود تا بدانند پس از هبوط دشمنی‌های شیطان با رستگاری و سعادت انسان ادامه پیدا خواهد کرد و راه کار نجات و شکست این دشمن آن است که از هدایتهایی که پروردگار می‌فرستد پیروی کنند تنها در این صورت است که گزند شیطان یعنی گمراهی انسان وگرفتاری در دام سختی و شقاوت به انسان نمیرسد (بهجت ،پور، ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۵۱۰)
نوی یسندگان : سمیه عمادی اندانی ،رضا شکرانی ،مهری کریمی
فصلنامه علمی‌علوم و قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا تهران
💎انـجمـن علــمی، نگاهیـــے نو بـــہ اندیــشـہ ورزیــدن